Kissa Roop Kuar Da
ਕਿੱਸਾ ਰੂਪ ਕੌਰ ਦਾ AS EXPLAINED BY SIRDAR KAPUR SINGH
SIRDAR KAPUR SINGH (NATIONAL PROF. OF SIKHISM)
ਕਿੱਸਾ ਰੂਪ ਕੌਰ ਦਾ ਸਿਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ (ICS) ਦੇ ਜ਼ਬਾਨੀ
ਸਰੀ ਦਸਮ ਗਰੰਥ ਦੇ ਭਾਗ 'ਤਰਿਆਚਰਿਤਰ' ਬਾਰੇ ਪੰਥ ਅੰਦਰ ਕਝ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਕਾਫੀ ਰੋਲਾ ਰੱਪਾ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ਅੰਦਰ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰਹਾਂ ਦਾ ਮਸਲਾ ਉੱਠਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਅੰਮਰਿਤਸਰ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦੇ ਇਕ ਪਰੋਫੈਸਰ ਰਾਮ ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਲੇਖ 'ਚਾਨਣ ਮਨਾਰਾ' ਗੋਸ਼ਟੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ 'ਗਰਮਤਿ ਪਰਕਾਸ਼' ਰਸਾਲੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦਸਮ ਪਿਤਾ ਗਰੂ ਗੌਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਕਿ-
'ਭਰ ਜਆਨੀ ਵਿੱਚ ਇਕ ਸਨੱਖੀ ਮਟਿਆਰ ਆਪ (ਗਰ ਸਾਹਿਬ) 'ਤੇ ਆਸ਼ਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਪਜੀ ਨੂੰ ਘਰ ਬਲਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਆਨੀ, ਹਸਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਲ ਦਾ ਜਾਦੂ ਪਾਉਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਆਸ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੰਦੀ ਤਾਂ ਇਕ ਹੋਰ ਬੜਾ ਖਤਰਨਾਕ ਤੀਰ ਛੱਡਦੀ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਆਖਦੀ ਹੈ-"ਤਸੀਂ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਤੇ ਹਸਨ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਇਕ ਮਟਿਆਰ ਹੋਰ ਸਭ ਕਝ ਜਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਹਸਨ ਤੇ ਜਆਨੀ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਨਹੀਂ। ਝਸੇ ਹੀ ਅਪਮਾਨ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲੂਣਾ ਨੇ ਪੂਰਨ ਭਗਤ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਲੂਣਾ ਦੀ ਰੂਹ ਇਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਪਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੱਕੀ ਹੈ।….ਮੈਂ ਹਣੇ ਹੀ ਰੌਲਾ ਪਾਉਣ ਲੱਗੀ ਹਾਂ, ਚੀਕਾਂ ਮਾਰਾਂਗੀ ਤੇ ਕਹਾਂਗੀ ਕਿ ਇਸ …ਗਰੂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕੱਲਾ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰੀ ਇੱਜ਼ਤ ਤੇ ਹੱਥ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।….ਜੇ ਭਲਾ ਚਾਹੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਸਮਝੋ, ਤੇ ਹਠ ਨਾ ਕਰੋ।….ਆਪਣੀ ਇੱਜ਼ਤ ਬਚਾਓ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਤਪਦੀ ਨੂੰ ਠਾਰੋ।"….ਪਰ ਸਤਿਗਰੂ ਘਬਰਾਝ ਨਹੀਂ…। ਬੋਲੇ, ਸਾਧੋ…ਕਾਮ ਕਰੋਧ ਸੰਗਤਿ ਦਰਜਨ ਕੀ ਤਾ ਤੇ ਅਹਿਨਿਸਿ ਭਾਗਉ।' …ਹਣ ਮੈਂ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਤਰਹਾਂ ਦਸਮ ਪਿਤਾ ਉਸ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕਲ ਗਝ।' (ਸਫਾ 26-27)
ਲੇਖਕ ਵਿਦਵਾਨ ਹੈ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਸ ਨੇ ਕੀ ਸਮਝਕੇ ਇਸ ਲੋਕਵਾਰਤਾ ਤੇ ਲੋਕ-ਸਾਹਿਤ (ਕਥਿਤ-ਕਹਾਣੀ) ਨੂੰ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ? ਜਦੋਂ ਕਿ ਦਸਮ ਗਰੰਥ ਵਿੱਚ 'ਤਰਿਆਚਰਿਤਰ' ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਹੀ 'ਪਖਯਾਨ-ਚਰਿਤਰਲਿਖਯਤੇ' ਕਹਿ ਕੇ ਸਭ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਰੂਪਕੌਰ ਦੀ ਕਥਾ ਇਕ ਮਨੋਕਲਪਤ ਕਹਾਣੀ ਕਿੱਸਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਨਸੀਹਤ ਦੇਣ ਲਈ ਕਹੀ ਅਤੇ ਕਥਨੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਰਸ਼ ਨੇ ਇਸਤਰੀ ਨਾਲ ਚਰਿਤਰ ਖੇਲਿਆ ਹੈ।
ਤਿੰਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ 21ਵੀਂ, 22ਵੀਂ ਅਤੇ 23ਵੀਂ 'ਰੂਪ ਕੌਰ' ਕਿੱਸੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ, ਜਿਨਹਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਤ ਰਚਨਾ ਦੇ ਰਪਾਂਤਰਾਂ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸਿੱਖ, ਗਰ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਕਰਤਾ 'ਤਰਿਆਚਰਿਤਰ' ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਇਤਿਹਾਸ ਸਮਝ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗਰੰਥ ਕਰਤਾ (ਗਰ ਸਾਹਿਬ) ਜੋ ਮੜ-ਮੜ "ਚਰਿਤਰ ਪਖਯਾਨੇ," "ਭਪ ਮੰਤਰੀ ਸੰਬਾਦੇ" ਦਾ ਹੋਕਾ ਦੇਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਅਣਡਿਠ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਇਸੇ ਤਰਹਾਂ ਪਰੋਫੈਸਰ ਰਾਮ ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਵੀ ਇਸੇ ਹਾਨੀਕਾਰਨ ਭਲੇਖੇ ਵਿੱਚ ਪਝ ਹੋਝ ਹਨ।
'ਤਰਿਆ ਚਰਿਤਰ' ਦੀ 21ਵੀ; 22ਵੀਂ ਤੇ 23ਵੀਂ ਸਾਖੀ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਗਰੰਥ ਕਰਤਾ, ਗਰ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸਥਾਨਿਕ ਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਰੰਗ, ਉਨਰ ਪੂਰਤੀ ਆਸ਼ੇ ਨੂੰ ਮੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਭਰਿਆ ਹੈ,ਉਸ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਆਦਮੀ ਭਲੇਖਾ ਖਾ ਕੇ ਇਉਂ ਅਨਮਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਕਰਤਾ ਆਪਣੇ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦਸਮ ਪਿਤਾ ਦੀ ਬਹਪੱਖੀ ਸ਼ਕਸੀਅਤ ਨੇ ਇਸ ਬੱਜਰ ਭਲੇਖੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਪਰਪੱਕ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਿ ਸ਼ਰਧਾ ਯਕਤ ਇਉਂ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਵਾਕ ਗਰ ਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਕਾਲ ਸਤਯ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪਰੋ. ਰਾਮ ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਇਹ ਸਹਿਤ ਕਲਾ ਭੇਦ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਕ (ਸੱਚ) ਵਰਨਣ ਦੀ ਭਲ ਕਰ ਬੈਠੇ ਹਨ।
ਗਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਸਹਿਤ ਕਲਾ ਭੇਦ ਨੂੰ ਇਨਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਚਰਿਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਝਸੀ ਚਤਰਤਾ ਨਾਲ ਵਰਤਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਸਧਾਰਣ ਪਰਸ਼ ਇਸ ਦਾ ਭਲੇਖਾ ਖਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਗਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਇਸ ਰਚਨਾ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਕਿ , "ਸਣੈ ਮੂੜਹ ਚਿੱਤ ਲਾਇ ਚਤਰਤਾ ਆਵਈ।" ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਤਰਿਆ ਚਰਿਤਰ ਦੇ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਗੌਹ ਨਾਲ "ਚਿੱਤ ਲਾਇ", ਵਿਚਾਰੋ ਤਾਂ ਭੇਦ ਖਲਹਣਗੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਬੱਧੀ ਦੀ ਤੀਕਸ਼ਣਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਬਸ ਇਹੋ ਹੀ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸੀ ਗਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ।
ਅੰਤ ਵਿਚ 'ਰਾਇ' ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, 'ਰੂਪ ਕੌਰ' ਨੇ ਡਰਾਇਆ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਤਾਂ, ਫੇਰ 'ਚੋਰ ਚੋਰ' ਦਾ ਰੌਲਾ ਪਾ ਕੇ ਡੇਰੇ ਦੇ 'ਸਿੱਖਯਨ' (ਨੌਕਰ) ਜਗਾ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ 'ਰਾਇ' ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੀ ਜੱਤੀ ਧੋਤੀ ਛੱਡ ਕੇ ਨੱਸ ਗਝ। ਇਉਂ 'ਇਕੀਸਮੋਂ ਚਰਿਤਰ ਸਮਾਪਤ' ਹੰਦਾ ਹੈ।
22ਵਾਂ ਚਰਿਤਰ ਬੱਸ ਇਤਨਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ 'ਰਾਇ' ਆਪ ਤਾਂ ਰੌਲੇ ਰੱਪੇ ਵਿੱਚ ਬਚ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਤੇ ਰੂਪ ਕੌਰ ਦਾ ਭਰਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਚੋਰ ਸਮਝ ਕੇ ਫੜ ਲਿਆ ਤੇ ਮਾਰਿਆ ਕੱਟਿਆ ਤੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਹਵਾਲਾਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ।
ਅੱਠਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਬਗਦਾਦ ਵਿੱਚ ਰਚੀ ਗਈ ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ 'ਅਲਫ ਲੈਲਾ', 11ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸੰਸਕਰਿਤ ਦੀ ਪਸਤਕ, 'ਕਥਾ ਸਾਹਿਤ ਸਾਗਰ', 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਫਾਰਸੀ ਪਰਸਿੱਧ ਪਸਤਕ, 'ਬਸਤਾਨ, ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਚਨਾ-ਭੇਦ ਆਮ ਵਰਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਕਥਾ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਕੋਈ ਨਕਤਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਆਸ਼ੇ ਨਾਲ, ਹੋਰਨਾਂ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਹੋਰ ਪਰਸੰਗ ਪਰਥਾਇ ਕਹੇ ਹੋਝ ਕਾਵਿ ਟੋਟੇ, ਕਥਾ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪਰਾਂਤਾਂ ਦੇ ਮੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਨਾ ਸਗੋਂ ਕਾਵਿ-ਕਲਾ ਦਾ ਗਣ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਕਰਿਤ 'ਹੀਰ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ' ਵਿੱਚ ਕਰਾਨ ਸ਼ਰੀਫ ਦੀਆਂ ਤਕਾਂ 'ਤੇ ਟੋਟੇ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਮ ਵਰਤੇ ਗਝ ਹਨ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਭੱਲ ਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਅਨਮਾਨਿਆ ਕਿ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਪਰੇਮ ਕਥਾ ਹਜ਼ਰਤ ਮਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਜਾਂ ਅੱਲਾ ਦੀ ਸਵੈਜੀਵਨ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਰਲ-ਸਭਾ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਸਿੱਖ ਜਾਂ ਪਰੋ: ਰਾਮ ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਸਮਝੀ ਫਿਰਦੇ ਹਨ। ਵਾਰਸਸ਼ਾਹ ਦਾ ਇਹ ਦਾਹਵਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਰਾਨ ਸ਼ਰੀਫ ਦੀਆਂ ਤੱਕਾਂ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਦੀ ਪਰੇਮ ਵਾਰਤਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤ ਕੇ ਉਨਹਾਂ ਤੱਕਾਂ ਦੇ ਪਰਯਾਯ ਲਿਖੇ ਹਨ ਤੇ ਤਸ਼ਰੀਹ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਸ਼ੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਪਿੰਜਰ-ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਰਬੀ ਦੀ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਪਸਤਕ, 'ਅਲਫ ਲੈਲਾ' ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। 'ਅਨੰਦਪਰ', ਸਿੱਖਯ' 'ਰਾਇ' ਆਦਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਰਨਣ ਇਨਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਰੰਗ ਭਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਹਿਤ ਰਚਨਾ ਭੇਦਾਂ ਦੇ ਝਨ ਅਨਕੂਲ ਹੈ, ਅਤੇ ਉੱਚੀ ਕਲਾ ਦੇ ਉਚ ਆਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
'ਸਧ ਜਬ ਤੇ ਹਮ ਧਰੀ' ਛੰਦ ਇਤਿਹਾਸ ਅਦਾਰਿਤ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੀ 'ਤਰਿਆਚਰਿਤਰ' ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਗੋਂਦ ਦਾ ਕਦਾਚਿਤ ਇਹ ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ ਕਿ ਇਨਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨਹਾਂ ਦਾ ਮੱਖ ਪਾਤਰ, ਕਰਤਾ (ਗਰ ) ਆਪ ਹੈ।
ਅਸਾਂ (ਸਿਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ) ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਇਹ ਸਭ ਕਝ ਨੂੰ ਸਮਝੇ, ਇਸ ਪਰਕਾਰ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਭਲੇਖੇ, ਜਿਵੇਂ ਪਰੋ: ਰਾਮ ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਲੇਖ, ਨਫਿਰਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ।
ਇਹ ਲੇਖ ਸਿਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ (ICS), ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਰੋਫੈਸਰ ਆਫ ਸਿਖਇਜ਼ਮ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ, 'ਗਰਮਤਿ ਪਰਕਾਸ਼', ਅਕਤੂਬਰ 1993, ਇਕ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤਰਕਾ, ਵਿਚ ਛਪੇ ਲੇਖ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ।