ਬਾਣੀ “ਅਨੰਦ” ਸਾਹਿਬ ਇੱਕ ਅਧਿਝਨ
ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹਰ ਕੋਈ ਨਿੱਕੀ ਨਿੱਕੀ ਗਲ ਤੇ ਵੀ ਕਹਿ ਦਿੰਦਾਂ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਆਨੰਦ ਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਅਸਲ ਆਨੰਦ ਦੀ ਸੋਝੀ ਗਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਉਤੇ ਗਰੂ ਕਿਰਪਾ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਉਹੀ ਅਸਲ ਆਨੰਦ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇਤਨਾ ਪਿਆਰ ਵਾਲਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਦਾ ਮਿੱਠਾ ਬੋਲ ਹੀ ਬੋਲਦਾ ਹੈ।
ਆਨੰਦ ਆਨੰਦ ਸਭ ਕੋ ਕਹੈ ਆਨੰਦ ਗਰੂ ਤੇ ਜਾਣਿਆ॥
ਜਾਣਿਆ ਆਨੰਦ ਸਦਾ ਗਰ ਤੇ ਕਰਿਪਾ ਕਰੇ ਪਿਆਰਿਆ॥ (੯੧੭)
ਗਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ “ਸਖਮਨੀ”, ਗਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ “ਅਨੰਦ”, ਅਤੇ ਗਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ “ਜਪ” ਇਕੋ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪਰਮ ਆਨੰਦ ਤੇ ਪਰਮ ਸਖ ਦੀਆਂ ਲਿਖਾਇਕ ਹਨ। ਬਾਣੀ “ਅਨੰਦ” ਗਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਰਾਮਕਲੀ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਬਾਣੀ ਗਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪੰਨਾ ਨੰ: ੯੧੭ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਚਾਲੀ (੪੦) ਪਉੜੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਪੰਨਾਂ ਨੰ: ੯੨੨ ਉੱਤੇ ਸਮਾਪਤ ਹੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਡਾ: ਤਾਰਣ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਰਚਨਾ “ਸਰੀ ਗਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਾਹਿਤਿਕ ਇਤਿਹਾਸ” ਪੰਨਾ ਨੰ: ੩੩੯ ਦੇ ਮਤਾਬਕ ਇਹ ਬਾਣੀ ਗਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੱਤਰ ਮੋਹਰੀ ਜੀ ਦੇ ਪੱਤਰ ਅਨੰਦ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਤੇ ਸੰਨ ੧੫੪੪ ਵਿੱਚ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ।
ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਪਦਮ ਜੀ ਦੇ ਅਨਸਾਰ “ਇਹ ਬਾਣੀ ਗਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ੧੫੫੪ ਵਿੱਚ ਰਚੀ ਸੀ” ਉਨਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ “ਗਰੂ ਗਰੰਥ ਸੰਕੇਤ ਕੋਸ਼” ਸਾਲ ੧੯੭੭ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪੰਨਾ ੩੮ ਉਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।
ਡਾ ਦੀਵਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ “ਨਿਥਾਵਿਆਂ ਦੇ ਥਾਉਂ ਗਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ” ਸਾਲ ੧੯੮੨ ਸ਼ਰੋਮਣੀ ਗਰਦਵਾਰਾ ਪਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪੰਨਾ ਨੰ: ੩੭੦ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਪਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਾਣੀ ੧੫੫੪ ਵਿੱਚ ਰਚੀ ਗਈ ਸੀ।
ਗਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਨਾ ਦੈਵੀ ਪਰਕਾਸ਼ ਵਾਂਗ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਸਮੇਲ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੰਦਾ ਹੈ। ਅਪਰਗਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਨਭਵ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਗਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਨਹੀ ਬਲਕਿ ਬਰਹਮ ਗੀਤ ਜਾਂ ਬਰਹਮ ਵਿਚਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਧੰਰਭ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਗਉੜੀ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਇਉਂ ਫਰਮਾਇਆ ਹੈ:
ਲੋਗ ਜਾਨੈ ਇਹ ਗੀਤ ਹੈ ਇਹ ਤਉ ਬਰਹਮ ਬੀਚਾਰ॥
ਜਿਉ ਕਾਸੀ ਉਪਦੇਸ ਹੋਇ ਮਾਨਸ ਮਰਤੀ ਬਾਰ॥ (੩੩੫)
ਪਿਆਰ ਇੱਕ ਜ਼ਜ਼ਬਾ ਹੈ ਇੱਕ ਇਹਸਾਸ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਕਿਸੀ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦਾ ਮੋਹਥਾਜ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਆਪ ਜਿਸ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨਾਲ ਜੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਕਾਵਿ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਿਸੀ ਪੀਰ ਪੈਗਬੰਰ, ਸੰਤ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੀ ਵੀ ਅਵਤਾਰ ਨੇ ਇਸ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਸਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਿੱਤਾ।
ਗਰ ਮਤਿ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਬਾਰ ਬਾਰ ਆਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਹੀ ਕਿਸੇ ਜਗਆਸੂ ਲਈ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਹੰਦਾ ਹੈ। ਹਣ ਜਾਣਨਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਨੰਦ ਹੈ ਕੀ? ਆਨੰਦ ਦੀ ਬਨਿਆਦ ਹੈ ਅਨਭਵ ਅਤੇ ਅਨਭਵ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੀ ਚੀਜ ਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ ਜਾ ਉਸ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਗਹਿਰਾਈ ਨੂੰ ਟਟੋਲਨਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਅਨਭਵ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਹੰਦੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਅਨਭਵ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਲਈ ਇੱਕ ਜਗਤ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਆਨੰਦ ਸਾਧਾਰਣ ਸਖਾਂ, ਖਸ਼ੀ ਜਾ ਖੇੜੇ ਤੋਂ ਵਖਰੀ ਅਤੇ ਬਹਤ ਉਚੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ। ਸੱਖ ਜਾ ਖਸ਼ੀ ਤਾਂ ਅਸਥੂਲ ਦੇਹ (ਸ਼ਰੀਰ) ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਜਦ ਕੀ ਆਨੰਦ ਤਾ ਸੂਛਮ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ।
ਗਰਮਤਿ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਨੂੰ ਆਨੰਦ, ਆਨੰਦ ਮੂਲ, ਪਰਮ ਆਨੰਦ (ਪਰਮਾਨੰਦ) ਆਨੰਦ ਰੂਪ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਆਨੰਦ ਮੂਲ ਕਿਹਾ ਹੈ।
ਤਰਿਤੀਆ ਤੀਨੇ ਸਮ ਕਰਿ ਲਿਆਵੈ॥
ਆਨਦ ਮੂਲ ਪਰਮ ਪਦ ਪਾਵੈ॥ (੩੪੩ ਗਉੜੀ ਕਬੀਰ ਜੀ)
ਗਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਖਮਨੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪਰਮਾਨੰਦ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਬਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਕੈ ਮਨਿ ਪਰਮਾਨੰਦ॥
ਬਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਕੈ ਘਰਿ ਸਦਾ ਅਨੰਦ॥ (੨੭੩ ਗਉੜੀ ਸਖਮਨੀ)
ਭਗਤ ਨਾਮ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਅਨੰਦ ਰੂਪ ਕਿਹਾ ਹੈ।
ਗੋਬਿਦ ਗਾਜੈ ਸਬਦ ਬਾਜੈ ਆਨੰਦ ਰੂਪੀ ਮੇਰੇ ਰਾਮਈਆ॥ (੧੩੫੧)
ਹੋਰ ਕਈ ਮੱਤਾ ਦੇ ਯੋਗੀਆਂ, ਤਾਂਤਰਿਕਾਂ ਅਤੇ ਨਾਥ ਪੰਥੀਆ ਨੇ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਲਈ ਹਠ ਯੋਗ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲਿਆ ਹੈ ਜਿਵੇ ਪਰਣਾਯਾਮ ਕਰਨੇ, ਆਸਣ ਲਾਉਣੇ, ਮਦਰਾ, ਮਤਸਯ ਅਤੇ ਮੈਥਨ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਵੀ ਕੰਡਲਿਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜੋ ਕਿ ਦਸਮ ਦਆਰ ਨੂੰ ਖੋਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫੇਰ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਹੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਗਰਮਤਿ ਹਠ ਆਨੰਦ ਦੇ ਉਲਟ ਸਹਿਜ ਆਨੰਦ ਦੀ ਗਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਹਿਜ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਲਈ ਨ ਕਿਸੇ ਆਸਣ ਜਮਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਨ ਪਰਾਣਾਯਮ ਕਰਨ ਦੀ ਅਤੇ ਨ ਹੀ ਕੰਡਲਿਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਦੀ ਹੀ ਲੋੜ ਪੈˆਦੀ ਹੈ। ਗਰਮਤਿ ਵਿੱਚ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਆਨੰਦ ਪਰਾਪਤੀ ਦੀ ਗਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਆਨੰਦ ਮੂਲ, ਪਰਮਾਨੰਦ ਆਨੰਦ ਰੂਪ ਪਾਰਬਰਹਮ ਨਾਲ ਅਭੇਦ ਸਤਿਗਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਜੜਨ ਤੇ ਬਲ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗਰੂ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਦੀਵੇ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਗਰਸਿਖ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਹਨੇਰਾ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨਮਾ ਜਨਮਾ ਦੇ ਪਾਪ ਕਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।।
ਗਰਮਤਿ ਅਨਸਾਰ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਦਾ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਬਹਤ ਗੂੜਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਸਹਿਜ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲੋ ਕਦੀ ਵਖ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀ ਸਕਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਆਨੰਦ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਸਤੇ ਸਹਿਜ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਬਹਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ। ਆਨੰਦ ਵਾਂਗ ਸਹਿਜ ਵੀ ਸਿਰਫ ਅਨਭਵ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਝਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਹੀ ਪਝਗਾ। ਅਗਰ ਸਹਿਜ ਦੇ ਅਨਭਵ ਦੀ ਅਸੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨੀ ਵੀ ਚਾਹੀਝ ਅਤੇ ਕਰੀ ਵੀ ਜਾਈਝ ਫੇਰ ਵੀ ਇਹ ਪੂਰਣ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਅਪੂਰਨ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਗਿਆਨ, ਉਨਮਨਿ, ਤਰੀਆ ਪਦ, ਪਰਮਗਤੀ, ਨਿਰਵਾਨ, ਮਕਤੀ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਅਸਲੇ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲੈˆਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ:-
ਮਨ ਤੂੰ ਜੋਤਿ ਸਰੂਪ ਹੈ ਆਪਣਾ ਮੂਲ ਪਛਾਣ॥ (੪੪੧)
ਫੇਰ ਇਸੇ ਪਰਖ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਧਿਆਨ, ਸਹਿਜ ਗਿਆਨ, ਸਹਿਜ ਜੋਗ, ਸਹਿਜ ਬੈਰਾਗ, ਸਹਿਜ ਨਿੰਦਰਾ, ਸਹਿਜ ਘਰ, ਸਹਿਜ ਧਣਿ, ਸਹਿਜ ਸ਼ਬਦ, ਸਹਿਜ ਆਸਣ, ਸਹਿਜ ਕਥਾ, ਸਹਿਜ ਰੰਗ, ਸਹਿਜ ਸ਼ੀਂਗਾਰ, ਸਹਿਜ ਸਰੋਵਰ, ਸਹਿਜ ਸਖ, ਸਹਿਜ ਆਨੰਦ, ਆਦਿ ਦਾ ਅਨਭਵ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸਹਿਜ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਬਹਤ ਜਰੂਰੀ ਹੈ, ਜਾਂ ਇੰਜ ਕਹ ਲਵੋ ਕਿ ਸਹਿਜ ਪਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਅਤੇ ਸਹਿਜ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਉਦੋਂ ਤਕ ਨਾ-ਮਮਕਿਨ ਹੈ ਜੱਦੋਂ ਤਕ ਮਨ ਸੰਸਾਰਿਕ ਮਾਇਆ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਫਸਿਆ ਰਹੇਗਾ। ਮਾਇਆ ਦਾ ਮੋਹ ਤਿਆਗਣ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲੈਣਾ ਪਝਗਾ। ਗਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਫਰਮਾਨ ਹੈ।
ਕਰਮੀ ਸਹਜ ਨ ਊਪਜੈ ਵਿਣ ਸਹਜੈ ਸਹਸਾ ਨ ਜਾਇ॥
ਨਹ ਜਾਇ ਸਹਸਾ ਕਿਤੈ ਸੰਜਮਿ ਰਹੇ ਕਰਮ ਕਮਾਝ॥
ਸਹਸੈ ਜੀਉ ਮਲੀਣ ਹੈ ਕਿਤ ਸੰਜਮਿ ਧੋਤਾ ਜਾਝ॥
ਮੰਨ ਧੋਵਹ ਸਬਦਿ ਲਾਗਹ ਹਰਿ ਸਿਉ ਰਹਹ ਚਿਤ ਲਾਇ॥
ਕਹੈ ਨਾਨਕ ਗਰ ਪਰਸਾਦੀ ਸਹਜ ਉਪਜੈ ਇਹ ਸਹਸਾ ਇਵ ਜਾਇ॥
(੯੧੯)
ਸਤਿਗਰੂ ਦਾ ਸਿੱਖ ਸੱਚੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਕੇ ਸਦੀਵੀਂ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸਤਿਗਰ ਕੀ ਬਾਣੀ ਸਤਿ ਸਰੂਪ ਹੈ ਗਰਬਾਣੀ ਬਣੀਝ॥ (੩੦੪)
ਸਤਿਗਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਹੀ ਸਤਿਸਰੂਪ ਹੈ ਤਾਂ ਤੇ ਇਸ ਅਨਸਾਰ ਜੀਵਨ ਬਣਾਈਝ। ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰਾ ਦੇ ਪਾਠ ਰਟਣ ਨਾਲ, ਤੀਰਥਾਂ ਤੇ ਭਟਕਣ ਨਾਲ, ਹੋਰ ਯਗ ਦਾਨ ਆਦਿਕ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਨ ਉਤੇ ਹਉਮੈ ਦੀ ਮੈਲ ਵਧਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਜਦ ਤਕ ਇਹ ਚੰਚਲ ਮਨ ਆਪਣੇ ਕੇਂਦਰ ਉਤੇ ਟਿਕ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਜਦੋ ਤਕ ਮਨ ਟਿਕੇਗਾ ਨਹੀਂ ਉਸ ਅੰਦਰ ਗਿਆਨ ਦਾ ਪਰਕਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਹਉਮੈ ਦੀ ਮੈਲ ਦੂਰ ਹੋ ਗਈ ਮਨ ਸਹਿਜ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਝਗਾ ਸਹਿਜ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਰਵੇਸ਼ ਹੰਦਿਆਂ ਹੀ ਮਨ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਸਹਿਜ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਮਨ ਅਤੇ ਤਨ ਗਰਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਅਰਪਣ ਕਰਨਾ ਪੈˆਦਾ ਹੈ। “ਗਰਬਾਣੀ ਬਣੀਝ” ਵਾਲੀ ਪੱਧਰ ਤਕ ਪਜਣਾ ਪਝਗਾ। ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਤੇ ਪਜਦਿਆਂ ਹੀ ਮਹਾਰਸ, ਮਹਾ ਆਨੰਦ, ਸਹਿਜ ਧਨਿ ਦਸਮ ਦਆਰ ਆਦਿਕ ਆਤਮਿਕ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਸਹਿਜ ਸਭਾ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਮਾਰਗ ਬੜਾ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸੋਖਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸੋਖਾ ਹੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਭੀ ਬੜਾ ਕਠਿਨ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਤਰੈਗਣੀ ਮਾਇਆ ਹਰ ਪਾਸੇ ਹਰ ਲੋਕ (ਸਵਰਗ ਮਾਤ, ਅਤੇ ਪਾਤਾਲ ਲੋਕ) ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪਰਭਾਵ ਵੀ ਬੜਾ ਪਰਬਲ ਹੈ। ਇਸ ਤੋ ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਹੀ ਬਚ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਤਾ ਬੜੇ ਸਪਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਹਿ ਦਿਤਾ ਹੈ।
ਤਰਿਹ ਗਣਾ ਵਿਚਿ ਸਹਜ ਨ ਪਾਈਝ ਤਰੈ ਗਣ ਭਰਮਿ ਭਲਾਇ॥
ਪੜੀਝ ਗਣੀਝ ਕਿਆ ਕਥੀਝ ਜਾ ਮੰਢਹ ਘਥਾ ਜਾਇ॥
ਚਉਥੇ ਪਦ ਮਹਿ ਸਹਜ ਹੈ ਗਰਮਖਿ ਪਲੈ ਪਾਇ॥ (੬੮)
ਸਹਿਜ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਮਾਇਆ ਦੇ ਤਰੈ ਗਣਾ (ਰਾਜਸ, ਤਾਮਸ ਤੇ ਸਾਤਿਕ) ਤੋਂ ਉਪਰ ਉਠਣ ਤੋ ਬਾਅਦ ਹੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਗਰਬਾਣੀ ਨੇ ਚਉਥਾ ਪਦ (ਤਰੀਆ ਪਦ) ਕਿਹਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਪੱਜ ਕੇ ਮਾਇਆ ਦਾ ਪਰਭਾਵ ਮਨ ਨੂੰ ਪੋਹ ਨਹੀ ਸਕਦਾ। ਇਥੇ ਤਕ ਪੱਜਣ ਲਈ ਮਾਇਆ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਮਾਇਆ ਦੇ ਪਰਭਾਵ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਹੈ ਮਾਇਆ ਦੇ ਪਰਭਾਵ ਹੇਠ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਘਰ-ਪਰਿਵਾਰ ਛਡ ਕੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲੈ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਗਰਹਿਸਥ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਂਦੇ ਹੋਝ ਇਸ ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਰਹਿਣਾ ਹੈ।
ਜੈਸੇ ਜਲ ਮੇ ਕਮਲ ਨਿਰਾਲਮ ਮਰਗਾਈ ਨ ਸਾਣੇ॥
ਸਬਦ ਸਰਤ ਭਵ ਸਾਗਰ ਤਰੀਝ ਨਾਨਕ ਨਾਮ ਵਖਾਣੈ॥ (੯੩੮)
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਜੜਨ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ ਗਰੂ ਜੀ ਨੇ, ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਰਹਿਣ ਦਾ। ਸਾਰੀ ਖੇਡ ਤਾਂ ਮਾਇਆ ਦੇ ਪਰਭਾਵ ਹੇਠ ਦੋੜਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਟਿਕਾਉਣ ਦੀ ਹੈ। ਗਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ।
ਕਰਮੀ ਸਹਜ ਨ ਊਪਜੈ ਵਿਣ ਸਹਜੈ ਸਹਸਾ ਨ ਜਾਇ॥ (੯੧੯)
ਗਰਮਤਿ ਵਿੱਚ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਅਤੇ ਗਰਸ਼ਬਦ ਦੀ ਕਮਾਈ ਦੀ ਹਿਦਾਯਤ ਹੈ। ਸਿਮਰਨ ਕਰਕੇ ਮਨ ਸਹਿਜ ਸਭਾਵ ਹੀ ਟਿਕਾਉ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰਾਣਾਯਮ ਕਰਨੇ ਅਤੇ ਆਸਣ ਲਾਉਣੇ ਆਦਿਕ ਹਠ ਯੋਗ ਕਰਿਆਂਵਾ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਧਾਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹਠਯੋਗ ਦੇ ੳਲਟ ਗਰਮਤਿ ਸਹਿਜ ਮਾਰਗ ਦਆਰਾ ਮਹਾਂ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਦਰਿੜ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਬਸ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਸੱਚੀ ਲਿਵ ਦੀ। ਸੱਚੀ ਲਿਵ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਭਗਤੀ ਇੱਕ ਮਨੱਖ ਨੂੰ ਗਰਮੱਖ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਬਸ਼ਰਤੇ ਉਹ ਗਰੂ ਭਗਤੀ ਗਰੂ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਕਮਾਈ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਮਨ ਗਰੂ ਨੂੰ ਅਰਪਣ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ।
ਮਨ ਮਰੈ ਧਾਤ ਮਰਿ ਜਾਇ॥ ਬਿਨ ਮਨ ਮੂਝ ਕੈਸੇ ਹਰਿ ਪਾਇ॥ (੬੬੫)
ਮਨ ਗਰੂ ਨੂੰ ਸੋਂਪਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਮਨੱਖ ਦਾ ਆਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਇਤਨਾ ਜ਼ੋਰ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਕਾਇਆ ਕਲਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਮ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਤਰੰਤ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਸ ਖੇਡ ਹੈ ਸਿਰਫ ਤਨ ਵਿਚੋਂ ਮਨ ਨੂੰ ਗਰੂ ਸ਼ਬਦ ਦਆਰਾ ਜਗਾਉਣ ਦੀ।
ਕਾਇਆ ਨਗਰੀ ਸਬਦੇ ਖੋਜੇ ਨਾਮ ਨਵੰ ਨਿਧਿ ਪਾਈ॥
ਮਨਸਾ ਮਾਰਿ ਮਨ ਸਹਜਿ ਸਮਾਣਾ ਬਿਨ ਰਸਨਾ ਉਸਤਤਿ ਕਰਾਈ॥
(੯੧੦)
ਗਰਸ਼ਬਦ ਦਾ ਦੀਪਕ ਆਪਣੇ ਗਰਸਿੱਖ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਹਨੇਰਾ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨਮ ਜਨਮਾਂਤਰਾ ਦੇ ਪਾਪਾਂ ਦੀ ਮੈਲ ਨੂੰ ਕਟ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰਹਾਂ ਸਤਿਗਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਦਆਰਾ ਮਨ ਵਿੱਚ ਨਾਮ ਦਾ ਪਰਕਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਹਿਜ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਹਿਜ ਗਿਆਨ ਹੀ ਸਹਿਜ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਦਾ ਭੇਤ ਹੈ।
ਡਾ: ਮਹਿੰਦਰ ਕੌਰ ਗਿਲ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖ “ਗਰਬਾਣੀ ਆਨੰਦ-ਸੰਬੋਧ” ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ “ਅਧਿਆਤਮਕ ਆਨੰਦ ਬੱਧੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਨਹੀ ਇਹ ਨਿਪਟ ਪਰਤੀਤੀ ਦੀ ਵਸਤ ਹੈ ਇਹ ਆਨੰਦ ਸਾਧਾਰਣ ਕਰਮ ਧਰਮ, ਸਾਧਣ, ਸੱਚ ਸੰਜਮ, ਤਪ ਤੇ ਯੱਗ ਆਦਿ ਤੋਂ ੳਚੇਰੀ ਵਸਤੂ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਪਰਾਪਤ ਹੈ” ਇਥੇ ਕੱਝ ਆਚਾਰਿਆਂ ਦੀ ਦਰਿਸ਼ਟੀ ਜਾਣਨੀ ਸੰਗਤ ਹੈ (ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ)।
ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਅਨਸਾਰ:-
ਭਾਰਤੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਚਿੰਤਨ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦ ਦਾ ਸੰਬੋਧ ਬਹਤ ਹੀ ਪਰਾਣਾ ਹੈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ। ਤੈਤਰੀਯ ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਬਰਹਮ ਸੂਤਰ (ਅੰਕ ੧੨ ਤੋਂ ੧੯) “ਇਹ ਜੀਵ ਆਨੰਦ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੰਦੇ, ਆਨੰਦ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦੇ ਤੇ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।”
ਵੇਦਾਂਤ ਅਨਸਾਰ:-
ਵੇਦਾਂਤੀਆਂ ਅਨਸਾਰ ਪਰਕਰਣ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਹੀ ਆਨੰਦ ਦੀ ਬਹਰੰਗਤਾ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਉਦੀ ਹੈ। ਫਰਕ ਕੇਵਲ ਆਨੰਦ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਹੰਦਾ ਹੈ। ਆਨੰਦ ਦਾ ਅਭਾਵ ਕਦੇ ਨਹੀ ਹੰਦਾ। ਬਰਹਮਾਨੰਦ ਨੂੰ ਨਿਆਇ ਪੂਰਵਕ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਨਾਂ ਨੇ ਪੰਜ ਕੋਸ਼ਾ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਇਹ ਹਨ:-
੧ ਅੰਨਮਯ ਕੋਸ਼
ਸਰੀਰ ਰਕਤ ਤੇ ਬੀਜ ਤੋਂ ਉਪਜਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਆਧਾਰ ਅੰਨ ਪਾਣੀ ਹੰਦਾ ਹੈ। ਰਕਤ ਬੀਜ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਰੀਰ ਨਹੀਂ ੳਪਜਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰਕਤ ਬੀਜ, ਇਹ ਉਹ ਨਿਰੰਤਰ ਗਤੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਤ ਵੀ ਹਨ ਤੇ ਅੰਤਰ ਨਿਰਭਰ ਵੀ।
੨ ਪਰਾਣਮਯ ਕੋਸ਼
ਮਨੱਖੀ ਸਰੀਰ ਸਥੂਲ ਹੈ। ਪਰ ਜੇ ਦੇਹ ਵਿੱਚ ਪਰਾਣ ਨਾ ਹੋਣ ਤਾਂ ਕਰਮ ਇਦਰੀਆਂ ਸਮੇਤ ਸ਼ਰੀਰ ਮਰਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
੩ ਮਲਮਯ ਕੋਸ਼
ਸਥੂਲ ਦੇਹ, ਕਰਮ ਇਦਰੀਆ ਤੇ ਪਰਾਣ ਦਾ ਗਿਆਨ, ਇਦਰੀਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਸਹਿਤ ਪਰਿਚਯ, ਮਨਮਯ ਕੋਸ਼ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
੪ ਵਿਗਿਆਨ ਮਯ ਕੋਸ਼
ਸ਼ਬਦ, ਸਪਰਸ਼, ਰੂਪ, ਰਸ, ਗੰਧ, ਗਿਆਨ ਇਦਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੱਧੀ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
੫ ਆਨੰਦਮਯ ਕੋਸ਼
ਆਨੰਦ ਰੂਪ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਹੀ ਆਨੰਦਮਯ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਕੋਸ਼ਾ ਦੇ ਅੰਤਰਆਤਮਾ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਸ਼ ਬਰਹਮ ਦਾ ਸਥੂਲ ਰੂਪ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦ ਅਨਭਵ ਕਰਕੇ ਬਰਹਮ ਬੱਧੀ ਪੈਦਾ ਹੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਅਨੰਦ ਰੂਪ ਬਰਹਮ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਮਾਤਰ ਆਨੰਦ ਅਨਭਵ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਪਰਾਣੀ ਆਨੰਦ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜੀਉਣਾ ਚਾਹੰਦੇ ਹਨ।
ਜੋਗਮਤ ਅਨਸਾਰ
ਸਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵਜਾਇਆ ਤੇ ਸਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਸੰਗੀਤ ਆਪਣੇ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਇਕਾਗਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਰਭਾਵ ਹੀ ਹੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਮਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਭਾਵ ਆਪਣੀ ਪਰਾਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਸਖਾਤਮਕ ਹੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਮ ਅਭਿਆਸੀ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਤੋਂ ਵੀ ਉਚੇਰਾ ਆਨੰਦ ਪਰਾਪਤ ਹੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਭੂ ਨੂੰ ਅਨਭਵ ਸਿੱਧ ਕਰ ਲੈਣ ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸੰਗੀਤ-ਆਨੰਦ ਤੋਂ ਅਗਲੇਰੀ ਵਿਕਸਤ ਅਵਸਥਾ ਅਨਹਤ ਨੂੰ ਪਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਥੇ ਪਹੰਚ ਕੇ ਸਾਰਾ ਬਰਹਿਮੰਡ ਸੰਗੀਤ-ਰਸ ਵਿੱਚ ਬੰਨਹਿਆ ਪਰਤੀਤ ਹੰਦਾ ਹੈ। ਮਨ ਸਦਾ ਵਿਗਾਸ ਅਤੇ ਚਾਉ ਭਰਭੂਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਯੋਗੀ ਦੀ ਇਸ ਭਾਵਨ ਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਦਸਮ ਦਆਰ ਵਿੱਚ ਪਹੰਚਣ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਥੇ ਉਹ ਆਤਮਿਕ ਤੋਰ ਤੇ ਅਜੇਹੇ ਸੰਗੀਤ ਰਸ ਨਾਲ ਜੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਪਰਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਰਸ ਭਿੰਨਾ ਤੇ ਅਨਾਹਤ ਹੰਦਾ ਹੈ।
ਪਰਾਣ ਅਨਸਾਰ
ਅਮਰਿਤ ਦਾ ਸੰਬੋਧ ਨਾ ਕੇਵਲ ਆਰਿਆਈ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ ਸਗੋਂ ਸਾਮੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਬੋਧ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਪਰਿਕਲਪਨਾ ਅਮਰਾਨੰਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਮੂਰਤ ਸੰਕਲਪ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮੂਲ ਭਾਵ ਹੈ ਮਰਿਤੂ ਦੇ ਭੈਅ ਤੋਂ ਮਕਤ ਹੋਣਾ। ਇਸ ਦੇ ਅਮਰੱਤੂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਝ ਰਿਖੀ ਮਨੀ ਇਸ ਨੂੰ ਪਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਲੋੜਦੇ ਸਨ।
ਰਸ ਆਚਾਰੀਆਂ ਅਨਸਾਰ
ਆਨੰਦ ਸੰਬੋਧ ਬਾਰੇ ਜਿਥੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਉਥੇ ਰਸਾਚਾਰੀਆਂ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਰਸਾਚਾਰੀਆਂ ਨੇ ਰਸ ਅਨਭੂਤੀ ਲਈ ਦੋ ਤੱਤ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੇ ਹਨ: ਪਹਿਲਾ ਚਿੱਤ, ਦੂਸਰਾ ਚੇਤੰਨ। ਪਹਿਲੇ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਚਿੱਤ ਦੀਆਂ ਬਿਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਹੈ ਦੂਜੇ ਦਾ ਬਰਹਮ ਨਾਲ। ਸਾਮਾਨਯ ਰਸ ਕਵੀ ਦਾ ਮੂਲਾਧਾਰ ਚਿੱਤ ਬਿਰਤੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮੀ ਲਈ ਸਗਲਾ ਬਰਹਿਮੰਡ ਪਾਸਾਰ। ਅਚਰਜ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਰਸਾਚਾਰੀਆ ਵੀ ਕਾਵਿ-ਰਸ ਨੂੰ ਬਹਰਮ ਸਹੋਦਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।
ਕਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਉਪਨਿਸ਼ਦਕਾਰ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਤੀਤੀ ਬਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਵਿਰਾਟ ਪਾਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਵੇਦਾਂਤੀ ਆਨੰਦ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਸਥੂਲ ਸ਼ਰੀਰ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਕਰਕੇ ਸੂਖਮ ਪਾਰਬਰਹਮ ਜਾ ਪਰਮਾਨੰਦ ਉਪਰ ਸਮਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੋਗ ਮਤ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨਾਦ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੋਕੇ ਅਨਾਹਤ ਉਪਰ ਸਮਾਪਤ ਹੰਦੀ ਹੈ। ਰਸਾਚਾਰੀਆ ਆਨੰਦ-ਸਿਰਜਨਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਮਨੱਖੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਥਵਾ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਰਸਾਚਾਰੀਆ ਵੀ ਆਨੰਦ ਨੂੰ ਬਰਹਮ ਸਹੋਦਰ ਕਹਿ ਕੇ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰਦੇ ਹਨ।
ਹਣ ਤਕ ਅਸੀ ਆਨੰਦ ਨੂੰ ਵਖਰੇ ਵਖਰੇ ਮਤਾਂ ਅਨਸਾਰ ਬੜੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਅਤੇ ਗਹੂ ਨਾਲ ਵੀਚਾਰ ਅਤੇ ਜਾਣ ਲਿਆ ਹੈ। ਆਉ ਹਣ ਵੇਖੀਝ ਗਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ “ਰਾਮਕਲੀ ਅਨੰਦ” ਵਿੱਚ ਆਨੰਦ ਬਾਰੇ ਕੀ ਦਸ ਰਹੇ ਹਨ:
ਰਾਮਕਲੀ ਅਨੰਦ ਵਿੱਚ ਗਰੂ ਜੀ ਨੇ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ੀ ਮਨੀਆਂ ਦੇ ਅਮਰਿਤ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਵੀ ਸਤਿਗਰੂ ਦੀ ਮੇਹਰ ਦਆਰਾ ਅਤੇ ਗਰੂ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਕਮਾਈ ਰਾਹੀਂ ਹੰਦੀ ਦਰਸਾਈ ਹੈ।
ਸਰਿ ਨਰ ਮਨਿ ਜਨ ਅੰਮਰਿਤ ਖੋਜਦੇ ਸ ਅੰਮਰਿਤ ਗਰ ਤੇ ਪਾਇਆ॥
ਪਾਇਆ ਅੰਮਰਿਤ ਗਰਿ ਕਰਿਪਾ ਕੀਨੀ ਸਚਾ ਮਨਿ ਵਸਾਇਆ॥ (੯੧੮)
ਇਸੇ ਤਰਹਾਂ ਹਠ ਯੋਗੀਆਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਨੋ ਦਰਵਾਜੇ ਤੇ ਦਸਵਾਂ ਦਆਰ ਵੀ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਦਸਮ ਦਆਰ ਦੇ ਖਲਹਣ ਦੀ ਜਗਤ ਹਠ ਯੋਗੀਆਂ ਦੇ ਪਰਣਾਯਮ ਦੇ ਉਲਟ ਗਰ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਦਰਸਾਈ ਹੈ।
ਨਉ ਦਰ ਠਾਕੇ ਧਾਵਤ ਰਹਾਝ॥ ਦਸਵੈ ਨਿਜ ਘਰਿ ਵਾਸਾ ਪਾਝ॥
ਓਥੈ ਅਨਹਦ ਸਬਦ ਵਜਹਿ
ਦਿਨ ਰਾਤੀ ਗਰਮਤੀ ਸਬਦਿ ਸਣਾਵਣਿਆ॥ (੧੨੪)
ਹਰਿ ਜੀਉ ਗਫਾ ਅੰਦਰਿ ਰਖਿ ਕੈ ਵਾਜਾ ਪਵਣ ਵਜਾਇਆ॥
ਵਜਾਇਆ ਵਾਜਾ ਪਉਣ ਨਉ ਦਆਰੇ ਪਰਗਟ ਕੀਝ
ਦਸਵਾ ਗਪਤ ਰਖਾਇਆ॥
ਗਰਦਆਰੈ ਲਾਇ ਭਾਵਨੀ ਇਕਨਾ ਦਸਵਾ ਦਆਰ ਦਿਖਾਇਆ॥
(੯੨੨)
ਆਉ ਹਣ “ਰਾਮਕਲੀ ਅਨੰਦ” ਦੀਆ ੪੦ ਪਉੜੀਆਂ ਦਾ ਲੜੀ ਵਾਰ ਭਾਵ ਸਮਝ ਲਈਝ। ਰਾਮਕਲੀ ਅਨੰਦ ਦੀ ਸ਼ਰੂਆਤ ਹੰਦੀ ਹੈ, (ਅਨੰਦ ਭਇਆ ਮੇਰੀ ਮਾਝ ਸਤਿਗਰੂ ਮੇ ਪਾਇਆ।।) ਜਿਸ ਤੋ ਸਪਸ਼ਟ ਸਿਧ ਹੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਰੂ ਜੀ ਨੇ ਰਾਮਕਲੀ ਅਨੰਦ ਵਿੱਚ ਆਨੰਦ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਨਹੀ ਕੀਤਾ ਬਲਕਿ ਇਹ ਆਨੰਦ ਮਈ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਪੂਰਨ ਖਿੜਾਉ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਗਰੂ ਮਿਲ ਪਿਆ ਹੈ। ਗਰੂ ਪਾਸੋਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਿਫਤਿ ਸਾਲਾਹ ਦੀ ਦਾਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਸਿਫਤਿ ਸਾਲਾਹ ਦੀ ਬਰਕਤ ਨਾਲ ਮਨੱਖ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਤਮਕ ਖਿੜਉ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
੨ ਹੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਤੂੰ ਪਰਭ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਜੜਿਆ ਰਹ। ਜਿਹੜਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਜੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਖ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰਥ ਹੈ।
ਜਿਸ ਮਨੱਖ ਉੱਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਮੇਹਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਉਸ ਦੇ ਹਿਰਦੈ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਮ ਦੀ ਬਰਕੱਤ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਨੰਦ ਬਣਿਆਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਹੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੇਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਸ਼ੇ ਦਾ ਘਾਟਾ ਨਹੀ ਹੈ ਤੇ ਮੈˆ ਤੇਥੋਂ ਆਨੰਦ ਦਾ ਦਾਨ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ।
੪ ਜਿਸ ਦੇ ਹਿਰਦੈ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਮਾਇਆ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲਾਲਚ ਆਪੇ ਹੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਲਾਲਚ ਦੇ ਨਾਸ ਹੰਦਿਆ ਹੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਆ ਵਸਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਹੰਦਾ ਹੈ ਗਰੂ ਦੀ ਮੇਹਰ ਨਾਲ।
ਜਿਨਹਾਂ ਮਨੱਖਾਂ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰ ਦਰਗਾਹ ਤੋਂ ਹੀ ਨਾਮ ਦੀ ਦਾਤ ਲਿਖੀ ਹੰਦੀ ਹੈ ਉਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਜੜਦੇ ਹਨ। ਉਨਾਂ ਉਤੇ ਕਾਮ, ਕਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ ਅਤੇ ਹੰਕਾਰ ਆਪਣਾ ਜ਼ੋਰ ਨਹੀ ਮਾਰ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਉਨਾ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਦਾ ਆਨੰਦ ਬਣਿਆਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
੬ ਜਿਸ ਮਨੱਖ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪਰਭੂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਲਗਨ ਨਹੀਂ ਲਗੀ ਉਹ ਸਦਾ ਮਾਇਆ ਦੇ ਪਰਭਾਵ ਹੇਠ ਦਖੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਉਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਆਪ ਕਿਰਪਾ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਚਰਨਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲੈˆਦਾ ਹੈ ਉਹ ਗਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਲਗ ਕੇ ਸਧਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
੭ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹਰ ਕੋਈ ਕਹਿ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਆਨੰਦ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਅਸਲ ਆਨੰਦ ਦੀ ਸੂਝ ਤਾਂ ਗਰੂ ਪਾਸੋਂ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਜਿਨਾਂ ਮਨੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਮਾਇਆ ਦਾ ਮੋਹ ਮਕ ਜਾਦਾ ਹੈ ਉਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪਿਆਰ ਵਾਲਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਸਦਾ ਮਿਠਾ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਆਤਮਕ ਆਨੰਦ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਗਰੂ ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ।
੮ ਜਿਨਹਾਂ ਉਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਮੇਹਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹੀ ਗਰੂ ਦੇ ਦਸੇ ਰਸਤੇ ਤਰ ਕੇ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਉੱਧਮ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਨਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਇਆ ਦੇ ਅਗੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪੇਸ਼ ਨਹੀ ਜਾਂਦੀ।
੯ ਹੇ ਪਿਆਰੇ ਸੰਤ ਜਨੋ ਆਉ ਆਪਣਾ ਤਨ, ਮਨ ਗਰੂ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦੇਈਝ ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਿਫਤ ਸਾਲਾਹ ਕਰੀਝ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਦਾ ਇਕੋ ਝਹੀ ਤਰੀਕਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਗਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਰਾਹੀਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਉਸਤੱਤ ਕਰਦੇ ਰਹੀਝ ਤਾਂ ਅੰਦਰ ਆਨੰਦ ਹੀ ਆਨੰਦ ਬਣਿਆਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
੧੦ ਹੇ ਮੇਰੇ ਚੰਚਲ ਮਨ ਚਤਰਾਈ ਨਾਲ ਕਿਸੀ ਨੂੰ ਭੀ ਆਤਮਕ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਨਹੀ ਹੰਦੀ। ਜੇ ਮਨੱਖ ਮਾਇਆ ਦੇ ਮੋਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਸਿਆ ਰਹੇ ਤੇ ਆਨੰਦ ਦੀ ਇਛਾ ਵੀ ਰਖੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।
੧੧ ਸਦਾ ਦੇ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਦਾ ਇਕੋ ਹੀ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੱਖ ਦਨੀਆਂ ਦੇ ਮੋਹ ਦੇ ਚਿਕੜਹ ਵਿੱਚ ਨਾ ਫਸੇ ਤੇ ਸਦਾ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪਰਭੂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਸਾਈ ਰਖੇ। ਇਹੀ ਸਤਿਗਰ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਦੀ ਭਲਣਾ ਨਹੀ ਚਾਹੀਦਾ।
ਹੇ ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਮਨ ਜੇ ਤੂੰ ਚਾਹੰਦਾ ਹੈਂ ਕਿ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਸਦਾ ਆਤਮਿਕ ਅਨੰਦ ਬਣਿਆ ਰਹੇ ਤਾਂ ਪਰਭੂ ਦੇ ਅਗੇ ਇਉਂ ਅਰਜੋਈ ਕਰ। ਹੇ ਪਰਭੂ! ਤੂੰ ਬੇਅੰਤ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਪ ਹੀ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਵੀ ਤੂੰ ਆਪ ਹੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਜਿਸ ਮਨੱਖ ਉਪਰ ਪਰਭੂ ਕਿਰਪਾ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਰੂਪ ਅਮਰਿਤ, ਗਰੂ ਪਾਸੋਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਵਤੇ ਮਨੱਖ ਅਤੇ ਮਨੀ ਜਨ ਵੀ ਲਭਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਹ ਅਮਰਿਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉਸਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਸਦਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਸਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚੋ ਲੱਭ ਲੋਭ ਤੇ ਹੰਕਾਰ ਸਦਾ ਲਈ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਜੇਹੜੇ ਬੰਦੇ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਹਨ ਉਹ ਭਗਤ ਹਨ ਤੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਜਗਤ ਸੰਸਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਵਖਰੀ ਹੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋ ਬਚੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੋਭਾ ਕਰਵਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਲੋੜਦੇ ਪਰ ਇਹ ਰਸਤਾ ਹੈ ਬੜਾ ਔਖਾ। ਝਸ ਰਸਤੇ ਉਹੀ ਤਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੇ ਗਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਹੋਵੇ।
ਹੇ ਪਰਭੂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਉਵੇਂ ਹੀ ਤਰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਵੇ ਤੂੰ ਸਾਨੂੰ ਤੋਰਦਾ ਹੈਂ ਉਹੀ ਸਦਾ ਹਰੀ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਹਨ।
੧੬ ਸਤਿਗਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਹੀ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਪਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸਤਿਗਰੂ ਦਾ ਸੋਹਣਾ ਸ਼ਬਦ ਉਨਾ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਸਦਾ ਹੈ ਜਿਨਹਾਂ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰ ਦਰਗਾਹ ਤੋ ਹੀ ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇ।
ਜਿਨਹਾਂ ਨੇ ਗਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਪੈਕੇ ਹਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਸਿਮਰਿਆ ਉਹ ਪਵਿਤਰ ਜੀਵਨ ਵਾਲੇ ਹੋ ਗਝ। ਉਨਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਨਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਇਆ ਦੀ ਖਿਚ ਨਹੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਉਨਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਵੀ ਉਚਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਨਹਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨਾਲ ਹੋਰਨਾ ਦਾ ਜੀਵਨ ਵੀ ਪਵਿਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
੧੮ ਮਾਇਆ ਦੇ ਮੋਹ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਰਹਿਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਨ ਵਿੱਚ ਚਿੰਤਾ ਤੇ ਡਰ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤੋਖਲਾ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਦੂਰ ਨਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਸਿਮਰਨ ਨਾਲ। ਸੋ ਗਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਸਦਾ ਸਰਤ ਜੋੜੀ ਰਖੋ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਰਹੋ।
੧੯ ਜੇਹੜੇ ਬੰਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਦਿਸਦੇ ਹੋਣ ਪਰ ਮਨੋ ਵਿਕਾਰੀ ਹੋਣ ਸਮਝੋ ਉਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਇਉਂ ਗਵਾਂ ਲਿਆ ਜਿਵੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੂਝ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਧਨ। ਨਿਰੇ ਬਾਹਰੋ ਧਾਰਮਕ ਦਿਸਣ ਨਾਲ ਮਨ ਤੋਂ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੈਲ ਨਹੀਂ ਹਟਦੀ। ਜਿੱਥੇ ਝੋਰਾ ਰਹੈ ਉੱਥੇ ਆਨੰਦ ਕਿਥੇ? ਸੋ ਸਦਾ ਹਰੀ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰੋ ਇਹੀ ਹੈ ਅਰੋਗਤਾ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਤੇ ਆਤਮਕ ਆਨੰਦ ਦਾ ਜਰੀਆ।
ਜਿਹੜਾ ਮਨੱਖ ਗਰੂ ਦੇ ਦਸੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤਰਦਾ ਹੈ ਮਾਇਆ ਉਸ ਨੂੰ ਪੋਹ ਨਹੀ ਸਕਦੀ। ਉਹ ਸਦਾ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋ ਬਚਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਨੀਆ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਵਿਹਾਰ ਵੀ ਸੱਚਜਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜੀਵ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਨ ਆਝ ਹਨ। ਉਹੀ ਚੰਗੇ ਵਪਾਰੀ ਹਨ ਜਿਨਾਂ ਨੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਾਮ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕੀਤੀ ਤੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਫਲ ਕਰ ਲਿਆ।
ਜਿਹੜਾ ਮਨੱਖ ਸਚੇ ਦਿਲੋ ਗਰੂ ਦੇ ਚਰਨਾ ਵਿੱਚ ਟਿਕਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਆਪਾ ਭਾਵ ਛਡ ਕੇ ਗਰੂ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾਂ ਆਸਰਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਉਹੀ ਸਦਾ ਆਤਮਿਕ ਅਨੰਦ ਮਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹੀ ਮਨੱਖ ਗਰੂ ਦੇ ਸਾਮਹਣੇ ਸਰਖਰੂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਜੇ ਕੋਈ ਮਨੱਖ ਗਰੂ ਤੋ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਲਝ ਉਸ ਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਨਹੀ ਨਸੀਬ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਗਰੂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੀ ਮਾਇਆ ਦੇ ਬੰਧਨ ਤੋ ਖਲਾਸੀ ਨਹੀ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ। ਮਾਇਆ ਤੇ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਦੋਵੇਂ ਇਕੱਠੇ ਨਹੀ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਇਸ ਲਈ ਗਰੂ ਦੀ ਸਰਨ ਪਵੋ ਜੋ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਹੀ ਰਸਤਾ ਦਸਣ ਯੋਗ ਹੈ।
ਹੇ ਸਤਿਗਰੂ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਸਿੱਖੋ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਿਫਤ ਸਲਾਹ ਵਾਲੀ ਇਹ ਬਾਣੀ ਸਦਾ ਗਾਵੋ। ਜਿਨਹਾਂ ਉਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਹੰਦੀ ਹੈ ਉਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਸਦਾ ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੈ ਵਿੱਚ ਵਸਾਉਦੇ ਹਨ। ਝਸ ਤਰਾਂ ਉਹ ਸਦਾ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਨਾਮ ਜਲ (ਅਮਰਿਤ) ਸਦਾ ਪੀਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
੨੪ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਿਫਤ ਸਾਲਾਹ ਤੋਂ ਉਲਟ ਬਾਣੀ ਦੇ ਪੜਹਨ ਅਤੇ ਸਣਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮਨ ਮਾਇਆ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਤੇ ਕਮਜੋਰ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਨਹੀ ਮਾਣ ਸਕਦੇ। ਜੇਹੜੇ ਮਾਇਆ ਦੇ ਮੋਹ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹੋਣ ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਜਬਾਨ ਨਾਲ ਹਰੀ ਨਾਮ ਵੀ ਬੋਲਣ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਨਹਾਂ ਦੀ ਰੱਬ ਨਾਲ ਡੰਗੀਂ ਸਾਂਝ ਨਹੀ ਬਣ ਸਕਦੀ।
੨੫ ਸਤਿਗਰੂ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਇੱਕ ਝਸੀ ਅਮੋਲਕ ਦਾਤਿ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀਆਂ ਵਡਿਆਈਆਂ ਭਰੀਆ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਬਾਣੀ ਇੱਕ ਝਸੀ ਰਤਨ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਪੜਹਨ ਅਤੇ ਸਣਨ ਨਾਲ ਮਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਜੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਮਨੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪਰਭੂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਹੀ ਪਿਆਰ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਵੀ ਆਪ ਹੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਇਆ ਦੀ ਖੇਡ ਵੀ ਆਪ ਹੀ ਰਚਾਈ ਹੈ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਹਕਮ ਦੇ ਮਤਾਬਕ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਮਾਇਆ ਦੇ ਹਥਾਂ ਵਿੱਚ ਖੇਡ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਇਹ ਖੇਡ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਇਤਨੀ ਸੂਝ ਬਖਸ਼ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਗਰੂ ਦੇ ਦਸੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤਰ ਕੇ ਮਾਇਆ ਦੇ ਬੰਦਨ ਤੋਂ ਮਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਸਰਤ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਚਰਨਾ ਵਿੱਚ ਜੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਦੰਰ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
੨੭ ਸਿਰਫ ਪਾਪ ਅਤੇ ਪੱਨ ਦੀ ਵੀਚਾਰ ਕਰ ਲੈਣ ਨਾਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਕਰ ਲੇਣ ਨਾਲ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਨਹੀ ਆ ਸਕਦਾ। ਸਿਮਰਤੀਆਂ ਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵੀਚਾਰਾਂ ਅਨਸਾਰ ਚਲਿਆ ਭੀ ਮਾਇਆ ਦਾ ਮੋਹ ਟਟ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਉਹੀ ਮਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇਹੜਾ ਹਰ ਵੇਲੇ ਪਰਭੂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਟਿਕਿਆ ਰਹੇ।
੨੮ ਉਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਕਦੇ ਭਲਣਾ ਨਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਜੇੜਹਾ ਮਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ਦੀ ਅਗਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖਰਾਕ ਅਪੜਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਰਖਿਆ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਇਆ ਦਾ ਮੋਹ ਪੋਹ ਨਹੀ ਸਕਦਾ ਤੇ ਝਸੇ ਮਨੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਦਾ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
੨੯ ਜਿਵੇ ਮਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ਦੀ ਅਗਨ ਹੈ ਉਵੇਂ ਹੀ ਬਾਹਰ ਮਾਇਆ ਦੀ ਅਗਨ ਹੈ। ਇਹ ਮਾਇਆ ਹੈ ਹੀ ਝਸੀ ਕਿ ਰੱਬ ਨੂੰ ਭਲਾ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਜਿਨਹਾਂ ਉਤੇ ਗਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਹੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਸੰਸਾਰਿਕ ਕਾਰ ਵਿਕਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵਸਾਈ ਰਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਬਣਿਆਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
੩੦ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਕੋਈ ਮਲ ਨਹੀ ਪੈ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਕਿਸੇ ਮਲ ਵਟੇ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਮਨੱਖ ਨੂੰ ਪਰਭੂ ਗਰੂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਉਸਦੇ ਭਾਗ ਜਾਗ ਪੈˆਦੇ ਹਨ ਤੇ ਗਰ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਜੜ ਕੇ ਉਹ ਸਦਾ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਹੈ।
੩੧ ਗਰੂ ਪਾਸੋ ਇਹ ਸਮਝ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਦੀ ਖੱਟੀ ਖੱਟਣ ਵਾਸਤੇ ਹਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਮਨੱਖ ਦੀ ਰਾਸ ਪੂੰਜੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਸਰਮਾਇਆ ਮਿਲਦਾ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਹੈ ਜਿਨਹਾਂ ਉਤੇ ਪਰਭੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਹੰਦੀ ਹੈ।
ਮਨੱਖ ਦਾ ਜੀਭ ਦਾ ਚਸਕਾ ਕਈ ਤਰਹਾਂ ਦੇ ਖਾਣੇ ਨਾਲ ਨਹੀ ਮਕ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਮਨੱਖ ਨੂੰ ਹਰੀ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਸਿਮਰਨ ਦਾ ਆਨੰਦ ਆਉਣ ਲਗ ਪੈˆਦਾ ਹੈ ਇਹ ਸਾਰੇ ਚਸਕੇ ਆਪੇ ਹੀ ਮਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਮੇਹਰ ਨਾਲ ਗਰੂ ਮਿਲ ਪੈˆਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਆਉਣ ਲਗ ਪੈˆਦਾ ਹੈ।
ਝ ਮੇਰੇ ਸਰੀਰਾ ਜਦੋਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਤੇਰੇ ਅਦੰਰ ਆਪਣੀ ਜੋਤ ਟਿੱਕਾ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਹੀ ਤੂੰ ਇਸ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੈਂ। ਉਹ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੂੰ ਬਾਹਰੋਂ ਢੰਢਦਾ ਹੈਂ। ਸਖ ਤੇ ਆਨੰਦ ਦਾ ਦਾਤਾ ਆਪ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਮਨੱਖ ਤਾਂ ਸਖਾਂ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਭਾਲਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਗਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਇਹ ਸੱਮਝ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜਗਤ ਤਾਂ ਇੱਕ ਤਮਾਸ਼ਾ ਹੈ ਸਦਾ ਥਿਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਆਨੰਦ ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਫੇਰ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਮਦਾਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਖੇਡ ਹੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ।
੩੪ ਮਨੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਉਦੋ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜਦੋ ਉਸ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਪਰਕਾਸ਼ ਹੰਦਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਮਨੱਖ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪਵਿਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ, ਕੋਈ ਦਖ ਉਸ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਜੋਰ ਨਹੀ ਪਾ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਇਹ ਹੰਦਾ ਹੈ ਗਰੂ ਦੀ ਮੇਹਰ ਦਾ ਸਦਕਾ।
੩੫ ਮਨੱਖ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾ ਦੇ ਕੀਤੇ ਹੋਝ ਕਰਮਾ ਅਨਸਾਰ ਮੜ ਮੜ ਉਹੀ ਕਰਮ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਹਰੀ ਦੇ ਸਿਮਰਨ ਵਲ ਨਹੀ ਪਰਤ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਜਿਸ ਦੇ ਪੂਰਬਲੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰ ਉਘੜਦੇ ਹਨ ਉਹੀ ਗਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਰੱਬ ਦੇ ਸਿਮਰਨ ਵਿੱਚ ਜੜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਤਕ ਮਨੱਖ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਮੇਰ ਤੇਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਰਖਦਾ ਹੈ ਉਦੋ ਤਕ ਇਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਨਹੀ ਬਣ ਸਕਦਾ। ਗਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਅਖਾਂ ਖਲਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਫੇਰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਕੋ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਿਸੱਣ ਲਗ ਪੈˆਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਦੀਦਾਰ ਆਨੰਦ ਮੂਲ ਹੈ।
ਜਿਸ ਮਨੱਖ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਚਗਲੀ ਸਣਨ ਦਾ ਚਸਕਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਨਹੀ ਮਿਲ ਸਕਦਾ। ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਉਦੋਂ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਿਫਤ ਸਾਲਾਹ ਵਿੱਚ ਮਗਨ ਹੋਣ।
ਪਰਭੂ ਨੇ ਸਰੀਰ ਗਫਾ ਵਿੱਚ ਜਿੰਦ ਨੂੰ ਟਿਕਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜੀਭ, ਕੰਨ ਅਦਿਕ ਨੋ ਕਰਮ ਇਦਰੇ ਤੇ ਦਸਵਾਂ ਦਰ ਲਕਵਾਂ ਰਖਿਆ। ਪਰ ਜਿਨਾਂ ਨੂੰ ਗਰੂ ਦੇ ਦਰ ਤੇ ਪਹੰਚਾਂ ਕੇ ਨਾਮ ਦੀ ਸ਼ਰਦਾ ਬਖਸੀ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਦਸਵਾਂ ਦਆਰ ਵੀ ਵਿਖਾ ਦਿਤਾ। ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਮਰਨ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਸਤਿੱਆ ਵੀ ਦੇ ਦਿਤੀ ਜੇੜਹਾ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ।
੩੯ ਜਿਨਹਾਂ ਮਨੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਪਰਭੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਹੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਗਰੂ ਦੇ ਦਸੇ ਰਾਹ ਤੇ ਤਰ ਕੇ ਸਾਧ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਟਿਕ ਕੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਿਫਤ ਸਾਲਾਹ ਦੀ ਬਾਣੀ ਗਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਹਨ।
ਹੇ ਵਡੇ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਿਉ! ਸਣੋ, ਆਨੰਦ ਕਦੋਂ ਪਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਜਾਣੀਝ? ਜਦੋ ਮਨੱਖ ਦੀ ਸਾਰੀ ਭਟਕਣਾ ਮਕ ਜਾਵੇ, ਜਦੋਂ ਮਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੋਖਲੇ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਤੇ ਝੋਰੇ ਮਿਟ ਜਾਵਣ। ਕੋਈ ਦਖ ਰੋਗ ਕੋਈ ਸੰਤਾਪ ਜਦੋਂ ਆਪਣਾ ਜੋਰ ਨ ਮਾਰ ਸਕੇ। ਹਣ ਇਹ ਸਵਾਲ ਉਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਆਉਂਦੀ ਕਿਥੋਂ ਹੈ? ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਸਤਿਗਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਤੋਂ ਪਰਾਪਤ ਹੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਅਤੇ ਸਣਨ ਵਾਲਿਆ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਚੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਸਤਿਗਰ ਹੀ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਉਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਤਮਿਕ ਆਨੰਦ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਗਰਮਤਿ ਅਨਸਾਰ ਸਹਿਜ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਲਈ ਉਮਰ ਦੀ ਕੋਈ ਬੰਦਿਸ਼ ਨਹੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਜਆਨ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਬੱਢਾ, ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸਿਹਤਮੰਦ ਕੋਈ ਮਾਇਨੇ ਨਹੀ ਰਖਦਾ। ਇਥੇ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਮਨ ਇੱਕ ਚਿੱਤ ਪਰਭੂ ਭਗਤੀ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਹੈ। ਤਾਂਤਰਿਕਾਂ ਅਤੇ ਹਠਯੋਗੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਕੰਡਲਿਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਪਰਣਾਯਮ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾ ਕਰਨੀ ਪੈˆਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਾਸਤੇ ਸਾਧਕ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਜਆਨ ਅਤੇ ਤਗੜਾ ਹੋਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਹਾਂ ਕੋਈ ਬੱਢਾ ਜਾਂ ਕਮਜੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਸਾਧਨਾ ਨਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਗਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਤਾਂ ਆਨੰਦ ਪਰਾਪਤੀ ਲਈ ਉਮਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੰਧਨ ਇਹ ਆਖ ਕੇ ਤੋੜ ਦਿਤੇ ਹਨ।
ਗਰਮਖਿ ਬਢੇ ਕਦੇ ਨਾਹੀ ਜਿਨਹਹਾ ਅੰਤਰਿ ਸਰਤਿ ਗਿਆਨ॥
ਸਦਾ ਸਦਾ ਹਰਿ ਗਣ ਰਵਹਿ ਅੰਤਰਿ ਸਹਜ ਧਿਆਨ॥
ਓਇ ਸਦਾ ਅਨੰਦਿ ਬਿਬੇਕ ਰਹਹਿ ਦਖਿ ਸਖਿ ਝਕ ਸਮਾਨਿ॥
ਤਿਨਾ ਨਦਰੀ ਇਕੋ ਆਇਆ ਸਭ ਆਤਮ ਰਾਮ ਪਛਾਨ॥ (੧੪੧੮)
About Author
ਸ. ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਡਿੱਡਨ ਦਾ ਇਹ ਖੋਜ-ਨਿਬੰਧ - ਬਾਣੀ “ਅਨੰਦ” ਸਾਹਿਬ ਇੱਕ ਅਧਿਝਨ - ਗਰਬਾਣੀ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅਧਿਝਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਰਚਨਾ ਗਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਰਚਿਤ “ਅਨੰਦ” ਸਾਹਿਬ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਬਹਤ ਅਹਿਮ ਸਥਾਨ ਤੇ ਮਹੱਤਵ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਨੇ ਬੜੀ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਇਸ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਟੈਕਸਟ ਦਾ ਨਿਕਟ ਅਧਿਝਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਖੋਜਪੂਰਣ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜੋ ਬਹਤ ਪਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਬੰਧ ਸਾਧਾਰਣ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਗਰਬਾਣੀ ਦੇ ਖੋਜੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਿੱਧ ਹੋਵੇਗਾ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਅਨੰਦ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਪਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਸਮਝਾਉਣ ਦਾ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਉਦਮ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈˆ ਲੇਖਕ ਦੇ ਇਸ ੳਪਰਾਲੇ ਦੀ ਪਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮਬਾਰਕ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।
ਜਨਵਰੀ, ੨੦੦੬।
ਡਾ. ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ
ਸਾਬਕਾ ਪਰੋਫੈਸਰ ਤੇ ਮਖੀ,
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ, ਦਿੱਲੀ ਯਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਦਿੱਲੀ।
By ਦਾਸ,
ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਡਿੱਡਨ।
ਸੀ ਝ-੮੬-ਬੀ, ਹਰੀ ਨਗਰ,
ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ।
9811526843